SÜMMÂNÎ’NİN HİKÂYECİLİĞİ VE HİKÂYELERİ        Emrah, Zihnî, Sümmânî gibi halk edebiyatının ünlü temsilcilerini yetiştirmiş olan Erzurum ve çevresindeki âşıklık geleneği, bu elverişli şartların tesiri ve halkın da ilgisiyle halk hikâyeciliğini sağlam bir biçimde yaşatmıştır.        Halk hikâyeciliği geleneği Sümmânî ile en parlak devrini yaşamış, ondan sonra gelenler sürekli olarak Sümmânî çığırı diyebileceğimiz tarzın takipçisi olmuşlardır.        Sümmânî sağlığında bir çok hikâyeyi tasnif ederek anlattığı gibi ölümünden sonra da kendi hayatı diğer âşıklar tarafından hikâyeleştirilerek anlatılmıştır. Sümmânî’nin hayatını hikâyeleştirerek anlatan âşıklar şunlardır: Şenlik, Nusret Torunî, Hüseyin Sümmânîoğlu, Dursun Cevlâni, Behçet Mahir.        Sümmânî’nin sağlığında tasnif edip anlattığı hikâyeler ise şunlardır: Kerem İle Aslı, Latif Şah, Sevdakâr Şah, Tufarganlı Abbas , Elmas İle Kahraman ve Mâhirî hikâyeleridir. Sümmânî, bu son iki hikâye’nin içinde bulunmasından dolayı bu hikâyeleri olduğu gibi veriyoruz             SÜMMÂNÎ İLE GÜLPERİ HİKÂYESİ        Sümmânî, Narman ilçesinin Samikale köyünde 1862 yılında dünyaya gelir. Kasımoğullarından olup Hasan’ın oğludur. Asıl adı Hüseyin’dir. Sümmânî ismini soranlara şu cevabı verir:        Ben bu aşkın cenûnuyam perişân derler bize        Aşk ile sermest olmuşum, zernişân derler bize        Ervâh-ı ezelde Hakk’a ikrar edenlerdeniz        Sâye-i Resulullâh’dan ehl-i imân derler bize        Tâ ezelden Lebbeyk kelâmı söyledi lisanımız        Cemâla müşerref etsin halk eden Hallakımız        Es-Seyyidü’l-Ahmedi Bedevî Sultânımız        Bezm-i tarîkat içinde dervişân derler bize        Elestü bezminde Hakk’a ikrar eyledi ervâhımız        Hamdolsun hamd u senâlar, Hakk’a doğru râhımız        Halife-i râ-yı zemin şâhımız, sultânımız        Tabiatı, vilâyeti Ali Osmân derler bize        Adem Seyfullâhdır bizim adımız ecdâdımız        Vilâyetten sorarsan çöl Narman’dır yerimiz        Sebâvetten sorarsan bil Hüseyin adımız        Âşıkanlar zümresinde kul Sümmân derler bize        Hüseyin’in babası Hasan, köyünde ileri gelenlerin işlerini yapmakla geçinirdi. Hüseyin on bir yaşına gelince köyün mallarını dağa çıkarıp otlatmaya başladı. O, bir iki yıl evvel köylerine uğramış ve saz çalmış olan bir âşığın söylediği hikâyeleri bir türlü unutamamış ve onları düşünmekten kendini alamamıştı. Hüseyin, âşıktan, kırk yıl saz altında dolaşan, saçı ve sakalı göbeklerine varan, sazlarına bülbül konduran, kırk bir diyarın ahularını gören, âşıklara meydan olan, sohbet kuran, çoklarına pes dedirttiren badeli saz âşıklarının şiirlerini, hikâyelerini dinlemişti.        Onların anlattığı hikâyeler, yüreğinde çırpıntılar yaratmış ve daha o yaşta tatlı bir şeyler duyar gibi olmuştu.        Hüseyin, âşıklardan dinlediği hikâyeler yanında, babasından da muharebeler üzerine öyküler dinlemiş ve harpte ölen şehitlere içinde büyük bir sevgi uyanmıştı. Babasıyla beraber bir sabah köyün dışında olan mezarlığa gider. Otlar altında kaybolan mezarlıkta yer yer tümsekler vardı. Bu tümseklerin başında ‘Ablak Taşı’ denilen büyükçe bir taş bulunuyordu. Buraya çoktan beri uğramamış olan babası, bu mezarların üstünü otlar ve dikenlerin kapladığını görünce:        -Eyvah oğul, buralara ne olmuş! Burada yatanlar erenler ve şehitlerdir. Bu mezarların otlarını temizle ecrini görürsün. dedi.        Hüseyin, babası gittikten sonra tümsekler üzerindeki otları, dikenleri temizler. Her birinin etrafına küçük taşlarla alçak duvarlar çevirir.        Güneşin sıcağına daha fazla dayanamayan Hüseyin’in üzerine bir gaflet çöker ve oracıkta uyumaya başlar. Rüyasına bir derviş gelerek ona bir dua öğretir ve bu duayı kırk gün boyunca okumasını ve kimseye söylememesini tembihleyerek kaybolur. Hüseyin bu rüyadan sonra her gün orada duayı okuyarak, günleri de sopasına işaretleyerek geçirir. Kırkıncı gün taşın gölgesinde uyurken rüyasında üç dervişin dikildiğini, evvelce gördüğü başları üzerinde uçmakta olan yeşil kanatlı kırk güvercinin silkinerek birer insan şekline girip etrafında bir meclis kurduklarını görür. Dervişler ona, yeşil yaprak üzerine yazdıkları (G P, İ) harflerini göstererek Hüseyin’den okumasını isterler. Hüseyin bu yazıyı okuyamayınca, hemen abdest aldırarak iki rekat namaz kıldırırlar. Namazdan sonra yeşil yaprak üzerindeki yazıyı okuyabilecek kadar öğretirler. Bu harfler dervişlerin kendisine göstereceği Gülperi’nin baş, orta ve son harfleriydi.        Dervişlerdin biri boş bir kadehi havaya kaldırarak, kadehi doldurur, sonra Hüseyin’e uzatarak:        -Al oğul, buna bade derler. Sevdiğin kız akşınadır. Vilayeti Çin-i maçin, şehri Bedâhşan, babası Abbas Han, kendi adı Gülperi’dir.        Hüseyin, dervişin elinden badeyi alarak zorlukla içer. Vücuduna birden bir titreme, bir âteş düşer.        Diğer bir derviş başının üzerinde uçan güvercinlerin arasından bir kızın cemalini gösterir. Bu Gülperi’dir.        -Bak oğul, tepen üzerinde gördüğün kız sevdiğin Gülperi’dir. Hayatın boyunca onun aşkı sende kalacak, o da senin aşkına bade içecek ve sana âşık olacak, ömrü boyunca senin sevdanı çekecektir. Yalnız iyice bak. Gözünü kırpma, yoksa hasreti kıyamete kadar sürer.        Hüseyin, kızın hüsn-i cemali karşısında gözünü kırpmadan bakamaz. Çünkü o güzel yüzünün şulesi gözlerinin kamaşmasına sebep olmuştu.        Dervişler Hüseyin’e;        -Sözümüzü tutmadın, çek ömrün boyunca cezanı, derler.        Badeler içilince Gülperi ortadan kaybolur. Dervişler Hüseyin’i de yanlarına alarak o korkunç ve efsanevî diyarlardan geçirip Bedâhşan’a getirip onu Gülperi’yi bir daha gösterirler.        Hüseyin uykudan uyanınca kendini kan ter içinde bulur. Yorgun argın köyüne dönerken, gecenin karanlığında uzaklardan kulağına sert ve hızla gelen bir atın ayak sesleri çarpar. Kendine yaklaşan atın üzerinde heybetle oturmuş ak saçlı bir ihtiyâr vardı. İhtiyâr Hüseyin’e gelerek:        -Selamün aleyküm Sümmânî, der.        Hüseyin, Sümmânî kimdir diye bir telaşa kapılır. Bunu fark eden ihtiyâr:        -Korkma oğlum, sen ereceğine erdin. Bundan sonra senin adın Sümmânî’dir. Ablak Taşı’nda ne gördünse, üç ay kimseye söyleme, der ve geldiği gibi birdenbire kaybolur.        Rüyanın etkisiyle kendinde olmayan Hüseyin, bu olayla da büsbütün kendini kaybetmiş ve bitap düşmüştü.        Bu olayla beraber Hüseyin’in adı Sümmânî olur. Hüseyin üç ay boyunca köylülerden uzak, içine kapanık bir hayat yaşar. Bütün gününü Ablak Taşı’nın yanında hayvanlarını otlatarak geçiriyor ve rüyasında gördüğü Gülperi’yi düşünüyordu. Üç ay sonra bir kış günü köyün odasında köylüler oturmuş sıra ile türkü söylüyorlardı. Sümmânî de orada idi. Sıra Sümmânî’ye gelince mecliste bulunanlar, çok mahcup olan bu çocuğu daha ziyade utandırmamak için onu geçmek istediler. Halbuki Sümmânî sırasını sabırsızlıkla bekliyordu. Köylülerin sözüne razı olmadı ve kendisinin de bir türkü söylemek istediğini bildirdi. Bunun üzerine köylüler razı oldular. Sümmânî başladı söylemeye:        Uyandım gafletten oldum perişan        Bir nur doğdu alem oldu urûşan        Selam verdi bana üç hûb dervişan        Lisânları bir hoş sedâsın tek tek        Lisânları bir hoş eder niyâzı        Onlar da okurlar harf ile sarfı        Dediler vakittir kılak namazı        Cem olup aldılar abdestin tek tek        Aldılar abdesti uyandım hâbdan        Aslımız yapılmış hakk u turâbdan        Okuttular üç hat yeşil yaprakdan        Okudum harfini Noktasın tek tek        Okudum harfini zihnim bulandı        Baktım çar etrafa kadeh bulandı        O yârin aşkıyla gönlümüz yandı        Nûş ettim pîrlerin bâdesin tek tek        İçtim aşk bâdesin gördüm rengini        Tam on sekiz saat sürdüm cengini        Yâr yüzünde gördüm üç beş bengini        Halhalın altında noktasın tek tek        Düzemedim dostlar ben bu elfâzı        Yüreğimi yaktı ol peri kızı        Kara gördüm artık kış ile yazı        Felek attı bana sillesin tek tek        Yıllardır düşmüşüm ben bu mihnete        Yetmedim dünyâda asla hikmete        Mecnûnu da atmışlardı gurbete        Kalmıştı gurbetin sılasın tek tek        Dediler Sümmânî gel çekme elem        Adamı çürütür derd ile verem        Seninçün dünyâda kavuşmak haram        Böyle yazmış kalem Hüdasın tek tek        Koşmasını söyleyerek herkesi hayretler içinde bırakan ve badeli âşık olduğu anlaşılan Sümmânî, saz çalmayı hâlâ öğrenememişti. Gün geçtikçe Gülperi’nin aşkı da artmakta idi. Her akşam rüyada onunla konuşuyor, Gülperi ondan saz çalmayı öğrenmesini isteyerek:        -Sazın ‘hû’ sesidir, çabuk öğren, derdi.        Sümmânî saz çalmayı çok isterdi. Babası da oğlunun bu arzusuna daha fazla dayanamayıp, oğluyla Erzurum’a gelir. Baba-oğui Erzurum’da âşıkların kahvelerine giderler. Babası âşıkların yanına sokulur, onlara oğlunun saz çalmak istediğini söyler, âşıklar da fakirin haline acıyarak bazı nasihatlerden sonra biraz saz çalmayı gösterir, adlarını söylerlerdi. Bir zaman böyle geçtikten sonra Sümmânî saz çalmasını iyice öğrendi. Sümmânî’nin asıl saz hocası ise Âşık Erbâbî’dir.        Sümmânî saz çalmayı öğrenince orada bulunan âşıklarla atışma hevesine kapılır. Bir gün Tebrizkapı’da bir kahvehanede o zamanın ileri gelen âşıklarından Erbâbî saz çalıp söylemekte idi. Kahveye babası ile giren Sümmânî, Erbâbî’ye atışma teklif edince Erbâbî, Sümmânî’nin hatırını kıramadı. Sümmânî’yi karşısına alarak:        -Evlat söyleyeceklerimi iyice dinle. Sen çocuksun, vereceğin cevaplardaki kusura ben bakmam. Böyle böyle öğreneceksin. Yalnız âşıkların meclisi kemâl meclisidir. Onlara çok devam et, yüreğinde de bir şeyler varsa o zaman kâmil aşka yetişirsin. Hele şimdi söyleyeceklerimi iyi dinle, dedi ve iki yoklama beyit söyledi. Âşıklığın kendisine bir Allâh vergisi olduğu Sümmânî, Erbâbi’nin beyitleri bittikten sonra saz ile bir gezinti yaptı. Yoklamalardan sonra Erbâbî:        -Bunu da dinle oğul, dedi ve bir bağlama söyledi. Sümmânî, Erbâbî’nin söylediği bağlamayı hemen çözdü. Bu defa kendi bağlama söyledi. Erbâbî bunu çözemedi ve bundan sonra Sümmânî koşmayı söyledi:        Ezel bahâr kadem bassa cihâna        Aheste aheste kar karı incitir        Çok da aldanma nefsin fendine        Galip gelir bir gün kârı incitir        Zamân ister çıkam cebel dağlara        El ulaşmaz inem tıfıl çağlara        Gel güvenme çiçeği çok bâğlara        Nasib olmaz ise yâri incitir        Tam ihlâssız muhabbete bend olma        Aptal olup şerefine bend olma        Her hayırsız ticarete bend olma        Zarar gelir bir gün kârı incitir        Her şâir süremez dostuna râhi        Kendin idrâk eylemeden o mâhi        Kendi tecellîsi kendi talihi        Sümmânî’yi günahkârı incitir        Sümmânî, yine Erzurum’da bir kahvede saz çalarken, onun küçüklüğüne bakıp da ehemmiyet vermeyenlere karşı badeli âşık olduğunu anlatmak için şöyle der:        Devrân-ı âlemi seyrân ederken        Bir sam esti geldi koku tersine        Baktım çar etrafa seyrân eyledim        Kondu bu gönlüme korku tersine        Bu aşkın râhına girdim piyâde        Cânân beni mecnûn etti rüyâda        Derdim bin tabibe kıldım ifade        Onlar sardı bana yakı tersine        O dâr-ı dünyâda olmam âşikâr        Geçer çağ-ı ömrüm olur târumâr        Yârdan nâme geldi bana bergüzâr        Talih emreylemiş oku tersine        Elharis değildir mahrûm kim sever        Böyle buyurmuşdur habib-i server        Sümmânî kiminin ikbâli yaver        Kiminin dolanır çarığı tersine        Sümmânî, o sırada Erzurum valisinin davetine gider. O gece orada valiye ve çevresine bir sohbet verir. İkinci gece valinin ailesi, kadınlar topluluğuna Sümmânî’yi çağırır. Kocasını çok seven valinin hanımı kalbinde bir sır tutar. Bu sır ‘Kocam ve ben bir yastıkta ölecek miyiz?’ dir. Bunu Sümmânî’ye sorar. Sümmânî gaibini Allâh bilir derse de kadının sırrını şöyle açıklar:        Uc almak mı var uc almak mı var        İki baş bir yastıkta kocalmak mı var        Valinin iki de kızı vardır. Birisini eline şerbet, diğerinin eline sigara verilir. Sümmânî’ye ikram edilmek için valinin hanımı kızlarına ‘Sümmânî’ye şerbeti uzatın ve geri çekilin’ der ve Sümmânî’den bu iki kızının methiyesini ester. Sümmânî:        Küçük badon ne pek nazik gezer        Süklerde lebleri bağrını ezer        Yakmış sigarasın kendine benzer        Bu meydana geldi bir çift şehzâde        Büyük badon pehlih kabın doldurmuş        Ağ ellerin abra suya daldırmış        Gözyaşı ile bana kadeh doldurmuş        Bu meydana geldi bir çift şehzâde        Sümmânî bu olaydan sonra köyüne döner. Erzurum’da bulunduğu müddet içinde saz çalmayı da iyice öğrenmişti. Sazını bir bülbül gibi inleten Sümmânî’nin sesi çok iyi değildi. O, sesinin kusurlarını saz ile örterdi ve sesinin iyi olmadığına vahlanırdı.        Sümmânî’yi köyünde sevmeyen yoktu. O, her akşam köylüyü toplardı. İçlerinden köyün gün görmüş sayılan ihtiyârları Sümmânî’ye aşkın bir âteş olduğunu ve insanı yaktığını söylerlerdi. Sümmânî bunlara:.        Bugün bir güzele meyil vermişim        Sararım sineme nic’olur olsun        Varır kapısına kavga ederim        Dökerim kanımı nic’olur olsun        Seyyâh olup âlemleri gezerim        Hançer olup kara bağrım biçerim        Kendi dertlerimi kendim yazarım        Yazarım derdimi nic’olur olsun        Sümmânî sazını çalar cur’adan        Yiğit olan çeker akı karadan        Bugünkü kısmeti verir yaradan        Yarınki kısmetin nic’olur olsun        Günler geçtikçe Sümmânî sevdiği Gülperi’nin hasretine dayanamayacak hale gelir. Köyünde durmaz olur ve sevdiğini aramaya karar verir. Babası buna razı olmaz. Onu bir daha göremeyeceğinden korkan babası, Sümmânî’yi fikrinden vazgeçirmek ister. Fakat Sümmânî’nin ‘Gülperi’ye olan hasreti kıyamete kadardır. Ama belki bulurum veya olur ki hiç olmazsa yolunda ölürüm’ der. Onu bulabilmek için verdiği bu karardan hiçbir şeyin döndüremeyeceğini söyler ve şu şiiri çalardı:        Vahşi güzel olsa yamân denilmez        Münasipsiz atlas asla giyilmez        Ham ağacın ham meyvesi yenilmez        Mizaç ehli isen yetişmek lazım        Sevdiğim bir güzel kalem kaş ama        Edâlı cilveli ser-nakkaş ama        Güzelin sefası namı hoş ama        Evvelce uğrunda çalışmak lazım        Sümmânî bu hali gördü rüyada        Ne bilsin dil ile elde ifade        Ona erişilmez gider piyade        Binip aşk atına ulaşmak lazım        Babası ve köylüler Sümmânî’yi bu yoldan vaz geçiremezler. O, ısrarlara kulak asmadı. Köyünden çıkarken babasına şu koşmayı söyledi:        Tarih seksen dokuz on bir yaşımda        Aşk âteşi şirin câna düşüptür        Bunca müddet gezdim aşk peşinde        Benim işim el amâna düşüptür        Felek beni koydun gam âteşine        Gündüz hayalimde gece düşümde        Tarih seksen dokuz on bir yaşımda        Yâr âteşi cism ü câna düşüptür        Kalksak bu yerlerden hicret eylesek        Yârâna ahbâba minnet eylesek        Yâri arzulasak niyet eylesek        İndi yolum Gürcistan’a düşüptür        Gürcistan’da kılsak kavl ü kararı        Gün-be-gün artmakta ömrüm zevli        Orda bulamazsın şâh-ı maralı        Ordan yolum Küfristan’a düşüptür        Küfristan da bilmez garip halinden        Bir gece ayrılmış leb-i la’linden        Bana derler yanılmışsın yolundan        Senin yolun bir ormâna düşüptür        Ormânda çeküben düş alsam dâra        No’lur pîrim beni o yerde ara        Önümüze çıktı Belh ü Buhara        Dedim:Belki yâr bu yana düşüptür        Dediler hep senin halin ne haldır        Yârâb bu yarayı serimden kaldır        Yâr diyârı buraya üç aylık yoldur        Dediler yolun bir Türkmân’a düşüptür        Türkmân’da güzel çok nidem vasfını        Gönül arar orda bulamaz hısmını        Onlar derler ki: biz bilmedik ismini        Derler: yolun Nemruthan’a düşüptür        O Nemrutlar geldiğimi duyarlar        Kement takarlar zindanlara koyarlar        Sağ adamın derisini soyarlar        Onlar şirin tatlı cana düşüptür        Âşıklar neylesin dünyâda malı        Ölene dek çeker bu âh u zârı        Yedi millet dil bilmezden o yanı        Yâr diyârı Bedâhşan’a düşüptür        Bedâhşan dediğin camdır şişedir        Çar etrafı ormânlıktır meşedir        Seksen bir mahalle dört bin köşedir        Ben garibim yar ne yana düşüptür        Benim atam ile yâren arası        Yüreğimde yanar aşk pervanesi        Sağ kol ışık mahlesinde hânesi        Yâr oturmuş köşk ayvâna düşüptür        Âhımdann tacizdir dereler dağlar        Şecerler âh çeker mahrûlar ağlar        Üç beş halayıkı anda el bağlar        Baş hizmetçi Şehribân’a düşüptür        Sümmânî âh çekip ağlama yâre        Dolansan cihânı bulunmaz çare        Dedim ne tarihte kavuşam yâre        Yevm-i mahşer o divana düşüptür        Sümmânî, gündüz hayalinde gece düşünde yaşattığı sevgilisinin peşine düşer. Kafkasya, Tiflis, İran, Afganistan, Hindistan, Kırım’ı gezer. Sümmânî bir gün bir köye gelir. Akşamı orda geçirir. Köyde Sümmânî’yi sazı omuzunda görenler bir âşık olduğunu anlarlar ve etrafına toplanırlar. Nereye gittiğini soranlara, sevdiğini aramaya çıktığını söyler. Bundan dolayı kimi Sümmânî’yi beğenir, kimi de beyhude yere kendini yorduğunu söylerdi. Sümmânî ise cevaben şu koşmayı söyler:        Dinleyin ağalar dinleyin beyler        Bu garip gönlüme güz gele korkam        Ne bilir sözünü ben divaneler        Gönül sınırına yaz gele korkam        Âşık olan güzelleri öğerler        Sözün bilmez hatırını değerler        Darılırlar gücenirler söğerler        Ben sebep o yâre söz gele korkam        Acep nedir Sümmânî’nin ilacı        Bu nasihat olsun sizlere bacı        Dedim belki olam bâğa bâğbâncı        Ben bâğa gelmeden güz gele korkam        Sümmânî, Kafkas topraklarından ayrılıp İran’a geçer. Köyden köye, şehirden şehire gezer. Bir gün bir yol uğrağında bir eğlence yerine rastlar. Orada bir çok kadın eğleniyor, gülüp söylüyorlar, her biri top top oturmuş, semaverlerini kurmuş çay içiyorlardı. Sümmânî, içlerinden genç bir kadını görünce şaşırır ve şu koşmayı söyler:        Penek kazasından bâğlar seyrine        Bir gelin seyrettim eller kınalı        Al ihram örtünmüş serv-i kamete        Yakışmış o boya beller kınalı        Nazlısın nazenin hangi cân için        Münasipsin vezir için hân için        Bülbül terk eylemiş gülü sen için        Hem kadem basdıkça yerler kınalı        Sümmânî meth etti şirin söz ile        Yaktın beni bir çift ela göz ile        Bâğlardan azmetmiş yüz bin naz ile        Tekellüm danışır diller kınalı        Sümmânî İran içlerinden seyahate devam ederken bir çok zorluk çekmeye başlar. Yabancı memleketler, yabancı insanlar..bunların içinde Sümmânî’yi tanıyan ve onun dertlerini dinleyen bir kişi dahi yoktu. Bu yalnızlık Sümmânî’yi hasta etmekte idi. Lakin yüreğinde gittikçe büyüyen aşkı ona kuvvet vermekte idi. Seyahatinde yalnız zamanlarında söylediği koşmalardan biri:        Cânânım var iken ben kande gidem        Cânândır gösteren mal kapısını        Kime sual edem kimden öğrenem        Göstere cânânın yol kapısını        Bir dilber sevmişem göze görünmez        Bahçıvansız bâğın gülü dirilmez        Yağma yoktur sır şehrine girilmez        Girmek ister isen bul kapısını        Divaneler kendi kendin öğerler        Nihayet huzurunda boyun eğerler        Şüphe yoktur gelip kapın döğerler        Eğer döğmüş isen el kapısını        Her belaya tahammül kıl şükreyle        Her nefesde Yaradana zikreyle        Her kelâmın derûnunda fikreyle        Açma malayani dil kapısını        Sümmânî bîhaber değil bu râhdan        Asla kurtulmadı hicrândan âhdan        Her ne ister isen iste Allâh’dan        Derden deva bilme kul kapısını        Diyar diyar gezen Sümmânî’nin bedeni bu yorgunluğa fazla dayanamaz ve gurbet elde hastalanır. Gönül hastalığı ile beden hastalığı Sümmânî’yi büsbütün harap eder. Bir handa yatan Sümmânî’nin yanında derdine deva olacak hiç kimse yoktu. Yattığı hanın sekisinde, ara sıra ona bir iki bardak çay getiren hancı vardı. Sümmânî, hancının yardımıyla iyileşerek köyüne dönmeye karar verir. Köyünde tam sağlığına sağlığına kavuşup tekrar Gülperi’yi arama niyetindeydi. Yola çıkmadan önce şu koşmayı söyledi:        Arzu maksûduma gûş u âhıma        Nöbet geldi varmadan mı gideyim        Yüzler sürüp ayağı toprağına        Derde şifa sormadan mı gideyim        Köprüsü yok bir seylaba yanaştım        Kâfir idi dört kitaba yanaştım        Yandı içim o mehtâba yanaştım        Yâr şehrine girmeden mi gideyim        Ben o yâri sevdim o ettikçe nâz        Kaç yıldır bu yolda eyledim niyâz        Bilmem ara yerde nedir itirâz        Ya ben onu görmeden mi gideyim        Sümmânî der güle bakmak ne müşkül        Gonca açar gelir konar bir bülbül        Filiz verdi baş kaldırdı o sümbül        Geldi hazan dermeden mi gideyim        Sümmânî yıllar sonra Samikale’ye gelir. Eşini dostunu görünce içi açılır. Köylüler başına gelenleri anlatmasını isterler. O da sıkıntılı bu macerayı hem anlatır hem ağlar hem şu koşmayı söyler:        Kulak verin sözlerime ey ihvan        Diyelim ki benim halim nic’oldu        Dostlarım ey candan aziz dostlarım        Bilmiş olun ki ef’alim nic’oldu        Hâlimi âduya etmeyin izhâr        Gönlümde dert var keder var        Yaktı derûnumu ol ahu nigâr        Görün şimdi benim hâlim nic’oldu        Sümmânî der sağalmadı yâreler        Firkât onu bir kat dahi pâreler        Yol vermedi geçem dağlar dereler        Dostlar benim leb-i la’lim nic’oldu        Sümmânî köyünde epeyce bir zaman kalır. Bu zaman içerisinde çok iyi arkadaşlar edinir. Bunlardan biri de Oltu’nun Pitkir Köyü’nden Ahmet’tir. Sümmânî’nin söylediği koşmaların hepsi Ahmet’in ezberinde idi. Sümmânî, saz âşıklarının yaptıklarına uyarak kendi şiirlerinin unutulmaması için Ahmet’e ezberletiyordu. Narman’da hiç rahat değildi. Aklı fikri Gülperi’de idi. Ahmet, Sümmânî’nin ızdıraplarından kurtarabilmek için onu bir köye götürür. Samikale’ye yakın olan Şekerli Köyü’ne bir sünnet düğününe giderler. Bir kış gününde düğün yapılan ev kalabalığın ağırlığına dayanamayarak çöker. Gönül zaten yaralı olan Sümmânî, bu acı üzerine büsbütün perişan olur. Bu olayda yüze yakın insan ölür. Sümmânî bu üzücü olayı otuz iki kıtalık destânında dile getirir. Sümmânî daha sonra Ardahan’ın Değirmenli Köyü’ne gider. Orada verilen ziyafette şu koşmayı söyler:        İsm-i semaverin vasfın edeyim        Yâren ü ahbâbın dem hânesini        Bahra dalga vurup cûşa gelende        Sürûr u serinde pervânesini        Sedâ-yı bülbüldür murg-ı misâli        Cezbeyi âteşten ayırmak hâli        Akar memesinden âb-ı Zülâlî        İstek meclisinin mestânesini        Hizmette perverde almıştır demi        Getirir sürûru defeder gamı        Sümmânî eline aldıkça câmı        Gör ne renkte görür nişânesini        Sümmânî Ardahan’dan ayrılıp Posof’a gelir. Âşık Zülâlî’yi konuk olur. Şenlik’de ordadır. Zülâlî’yle atışmakta olan Şenlik, Sümmânî’ye bir nazire yapmasını ister. Sümmânî şu dörtlüğü söyler:        Adem-i Seyfullâh makam-ı peder        Cennette iğvaya bir kere düştü        Sürün dedi mollam takdir-i kader        Cennetten dünyâya bir kere düştü        Sıra Şenlik’e gelir:        Hışm-ı nâr içinde gülistân gözü        İbrahim Safa’ya bir kere düştü        İsmail’e gelen koç kurban kuzu        Cennetten Mina’ya bir kere düştü        Şenlik de bitirince, iki misafir ev sahibine baktılar ve son parçayı Zülâlî’nin söylemesini istediler. Zülâlî şu dörtlüğü söyler:        Türâbdan bir avuç hâk aldı kaddes        Bu zemin lerzeye bir kere düştü        Beytullâh yerine Beytü’l-Mukaddes        Kuruldu Kâbe’ye bir kere düştü        Sümmânî, Gülperi’yi aramayı bırakıp köyüne döneli on yıl olmuştu. Bu zaman içinde çok yerler gezdi. Ama hiçbir zaman Gülperi’yi unutmamıştı. Zaman içinde ümidini iyice kaybetmişti. Narman’da gönlünü başka bir güzele kaptırır. Kötü niyetli olan Kara Osman Sümmânî’ye o kızı alacağına söz verir. Sümmânî düğün hazırlığı için Erzurum’a gönderilir. Sonra Kara Osman Sümmânî’nin sevdiği Mine’yi kendi oğluna alır. Aradan zaman geçer ve Erzurum’dan dönen Sümmânî Narman’a gelirken tarlada çapa yapan kızları görür. Alır sazı eline ve sevdiğini kızlara sorar:        Gitti şita geldi yazlar        Hasret yolum seni gözler        Cânım kurban size kızlar        Söyle yârim içizde mi        Yol üstünde törelisiz        Bilmiyorum nerelisiz        Hangi köyün maralisiz        Söyle yârim içizde mi        Bu yollar size yoludur        Sümmen size gul mudur        Bir söylem diliz lal mıdır        Söyle yârim içizde mi        Kızlar cevap verir:        Alah Allâh bu ne gündür        Derdiniz doksandır bindir        Biz ne bilah yârin kimdir        Yoktur yârin içimizde        Sümmânî:        Bahçelerde güller septi        Bülbüllerin bu feryadı        İsmi güzel Mine adı        Söyle yârim içizde mi        Kızlar:        Yâd eller gülün dediler        Herkes murâda erdiler        Sevgilin yâda verdiler        Yoktur yârin içimizde        Sümmânî:        Kızlar bağrım ettiz talan        Hak üçgüme deme yalan        Sevdiğimi kimdir alan        Söyle yârim içizde mi        Kızlar:        N’oldu Sümmân sana n’oldu        Sarardı gül benzin soldu        Kara Osmân’a gelin oldu        Yoktur yârin içimizde        Sümmânî:        Dilber yanağın âl olsun        Söyleyeni hal hal olsun        Ağzında dilin lal olsun        Söyle yârim içizde mi        Kızlar:        Vah bu kâldı bahtı kara        Âşık sanma intizara        Ne yanarsan kötü yara        İşte göçtü içimizden        Bir gece Sümmânî’nin rüyasına bir pîr gelerek Kırım’a bir seyahat yapmasını ister. Sümmânî yaşanan bunca olaylardan sonra bir yere çıkmak istemez. Yine Gülperi’nin ardından gitmek için izin istese de, pîr ona izin vermeyerek Kırım’a gitmesini ısrar eder. Sümmânî belki bunda bir hikmet vardır diyerek ertesi gün istemeye istemeye yola çıkar. Belki de Gülperi’yi orada bulacaktı da pîr onu evvelden haber verdi. Böyle nice hayaller kurarak Kırım’a doğru yola koyulur. Yolu Trabzon’a iner. Burada Kahraman’la tanışır ve onun dertlerini dinler. Polathaneli Âşık Karari ile tanışır ve onunla atışmalar yapar. Trabzon’dan sonra Kırım’a gelen Sümmânî, Kırım sokaklarında dolaşırken bir fırıncıya uğrar. Fırıncı ise İspirli Muharrem Usta idi. Muharrem Usta, Sümmânî’nin koşmalarından onun hemşehrisi olduğunu anlar. Ona kim olduğunu, nereden geldiğini sorar. Sümmânî başından geçenleri bir bir anlatır. Muharrem Usta Sümmânî’nin namını daha önce duymuştu. Onu böyle zamansız, vakitsiz karşısında görünce çok şaşırır ve hürmet eder. Günlerden bir gün fırının tezgahında otururlarken, Muharrem Usta Kırım’da bir saraydan bahseder. Sarayın kapısında bir taşın asılı olduğunu, içeri girmek isteyenler günahsız iseler girebildiklerini, günahı olanların ise gireceği sırada taşın başlarına vurduğunu anlatır. Muharrem Usta, Sümmânî’yi saraya girmeye teşvik eder. Sümmânî, evvelâ korkar ama sonra girmeye razı olur. Abdest alır ve kapıya korka korka yaklaşır. Yavaş yavaş taşın altına girer ve yürümeye devam eder. Taş başına inmeden içeri girer. Sarayın her yerini gezer, görmediği yer kalmaz. Taş inmeden dışarı çıkar. Muharrem Usta’nın yanına gelir. Gördüklerini oradaki halka anlatmaya başlar:        Vardım Kırım ülkesine divanı Hansarayın        Gönlümü müşerref etti dört yanı Hansarayın        Görüben seyrân eyledim bâğın bostanını        Ol bâğ-ı cihâna benzer gülşeni Hansarayın        Ol sarayı bezetmişler ne güzel nakı ile        Gören gözler hûn olup dolar çeşmi yaş ile        Limon portakal karpuzu ol elmas tıraş ile        Yemeden terk-i cân eylemiş sultânı Hansarayın        Ehl-i ârif sıdk-ı sâdık ser-giriftar ordadır        Her vesile mâhi üzere gûşe-yâr ordadır        Ol hâbibin sancaktadır melik ejder ordadır        Himmeti zâhir olunsun irfânı Hansarayın        Üç yüz elli beş talebe ders okurlar ihyası        Bahr-i muhib gibi coşar bu deminde kimyası        Dağıstanlı bir müderris ol ilminde deryâsı        Sini otuz beş yaşında sultânı Hansarayın        Yüz seksen mürşidân var akıtır gözünden yaşı        Kimi rufai Mevlâna kimi tarik-i nakşi        Bâbında var selasil kullara mehenk taşı        Adamı mehenge çeker insanı Hansarayın        Vardık pâyitaht yerine gönlüm doldu hararet        Hamd olsun hamd u senâlar gözüm kıldı ziyaret        Bir ceylanın derisine yazılı o cümle ayet        Osmân-ı Zinnureyn yazmış bu hattı Hansarayın        Odalarında bulunur cümle bayı gedâsı        Ayeti hadisle yazmışlar çar köşe ifadesi        Leğen ibrik peşrih ile sarılı seccadesi        Sanarsın bugün sarılmış erkânı Hansarayın        Atı gümüşten yaymışlar ne güzel hamamları        Sedre ser döşeli her yeri Horasan halıları        Yarı yanmış yarı sönmüş var altın şamdanları        Her tarafı cilâ vermiş rüşânı Hansarayın        Bana derler vasfedersen var mı bunun dahası        Bir hazineye mâlik olur bir taşın pahası        Yanında var bir bekçisi devirmiş ejderhası        İbtidâ hasmı oymuş düşmânı Hansarayın        Gelip bir bir âlimleri hoş emir sarığ ile        Dost ile dost olmaktadır gezmenler farığ ile        Beş yüz elli beş efendim böyle bir tarih ile        O tarihe makam tutmuş makâmı Hansarayın        Vardım pâyitaht yerine bu gönlüm safa ile        Şâh o mevkiyi terk etmiş gör nice cefâ ile        Seyrimize sebep olan Muharrem Usta ile        Sümmânî’den kaldı eser destânı Hansarayın        Sümmânî kışı Kırım’da geçirir. Yaz olunca geldiği yoldan Narman’a döner. Artık kuvvetini kaybetmiş olan Sümmânî’nin her gece rüyasında Gülperi’yi aramaya çıkması için işaret beklemesi bu işareti almadan seyahate çıkamaması tembihlenir. Bu kendisini çok üzmüştür. Ara sıra köyleri dolaşıyor bu sıkıntıyı üzerinden atmaya çalışıyordu. Bir gün köy kahvesinde otururken şu meşhur koşmayı söyler:        Acep seni nasıl hoşnud edeyim        Ağam nefis paşam nefis hân nefis        Ben senin elinden nice edeyim        Zirâ elindedir cism ü cân nefis        Çektiğim meşakkat senin yüzünden        Helâk olur kim gitse izinden        Kâbil değil çıkmak senin sözünden        Alış nefis tutuş nefis cân nefis        Kendi fikrin hizmet eyler kanarsın        Kemlik eder iyilik ettin sanarsın        Beni yandırırsan sen de yanarsın        Var mı ara yerde ya sen ben nefis        Bilmedin hiç kadir cehalet ettin        Aldatıp âlemi rezalet ettin        Yetmez mi bu kadar delalet ettin        Usan nefis utan nefis dön nefis        Hava ve heveste olmuşsun vezir        Sorsan var mı müşkül dersin lâ-nazir        Huzur u bâride olursun rezil        İnan bana gel sen gel inan nefis        Bu dünyânın her zevkinde payın var        Yalan yanlış her bir şeyde elin var        Bunca arzu ettin elde neyin var        Şeref nefis şöhret nefis şân nefis        Dilberlerin alâsını arzu et        Yeşil dağın lalesini arzu et        Yârin gönül kalesini arzu et        Aciz Sümmânî’yi bir yol an nefis        Sümmânî köyde bulunduğu günlerde küçükken hayvan otlattığı ve orada uyuduğu zaman pîrin, Gülperi aşkına bade verdiği Ablak Taşı’na gider, orada oyalanırdı. Kışı Narman ve Erzurum’da geçirir kahvelerde saz çalar türkü söylerdi. Bir gün Erzurum’da kahvede otururken, kahvedekilerin bazıları ‘Falan Sümmânî’den daha üstündür, filan âşık burada olsa Sümmânî ‘vay saz seni nereye saklayayım’ diye aklını şaşırır’ diye dedikodu yapmaktaydılar. Bunlar sesli konuşulmakta ve Sümmânî’nin kulağına kadar gelmekteydi. Sazı eline alarak onların konuştuklarını hiç işitmemiş gibi böylemeye başladı:        Kahramân-ı katil olsan âlemde        Bir gün sana çatar el oğlu        İnsan hukukundan vaz geçer sanma        Bir gün gelir yakanı tutar el oğlu        Hiç arzu ettin mi akıl fendine        Dâim aldanırsın nefsin merkine        Ben cevherim dersen kendi kendine        Seni bir paraya satar el oğlu        Sümmânî fehmin her ne bir kelâmda        Var mıdır sen gibi darü’s-selâmda        Ağrı Dağı dahi olsa âlemde        Akıl kantar ile tartar el oğlu        Sümmânî bunu söyleyince kahvede bulunanlardan onu sevenlerin içine bir gurur, ferahlık gelir. Diğerleri ise mahcup olur. Sümmânî zaten kendini büyük görmediği için bunların sözü üzerine yine sazı eline alır:        Ne kadar hüd olsa şecer üstünde        Dalında bir çiçek açmayı bilir        Yetişir yerinir kale burcunda        Gönül arzedene saçmayı bilir        Adem var esrar-ı beden nilhandır        Zâhiri melamı bâlı sultândır        Adam vardır ki muhit-i ummândır        Adam ver ki yiyip içmeyi bilir        Adam ver gösterir dert kapısını        Adam var fetheder kan kalesini        Adam var getirir müptelasını        Adam var hızlıdan kaçmayı bilir        Adam var dercetmiş kalem Kur’anı        Adam var keşfeder her bir buhtânı        Her bir halden bi-haberdir Sümmânî        Sazına üç beş koşmayı bilir        Gülperi ise Sümmânî’den bir haber alamadığına çok üzülür. Bir gün Bedâhşan’dan tellal çağırttırır. Sümmânî’yi aratmak için iki kardeş görevlendirir. Sümmânî’yi bunlara iyice tarif eder.        Aradan günler aylar geçer. İki kardeş Kafkas taraflarına gelirler. Birden birinin gözüne iki adam ilişir. Bu adamları kardeşine göstererek, birinin Sümmânî’ye benzediğini söyler. İki kardeş bu adamların yanına yaklaşırlar. Adamlara Sümmânî adında birisini aradıklarını söylerler. Adamlar:        -Biz onun akrabalarındanız. Sümmânî yakında öldü. Gülperi adında bir kızı sevmişti. Bu kızın aşkı için pîr elinden bade verilmişti. İşte o vakitten beri Sümmânî Gülperi’nin âşığı olmuştur. Onun için sıkıntılar çekti. Sormadığı adam, gezmediği yer kalmamıştı. Sonunda da bulamadı. Daha ölmeden birkaç gün evvel rüyasını görmüştü. Günlerce ağladı, son dakikasına kadar Gülperi’nin acılarını çekti. Adını dilinden bırakmadı. Ona hasret gitti. Belki ahirette görüşmeyi Allâh nasib eder.        İki kardeş Sümmânî’nin ölümüne çok üzülürlür. Artık Sümmânî’yi aramaya gerek kalmamıştı. Gülperi’nin aşkıyla hastalanan Sümmânî 1915 yılının bir kış sabahında bu dünyadan ayrılmıştı. Bunu Gülperi’ye nasıl söylemeliydi.        İki kardeş Bedâhşan’a dönmüşler ve doğruyu Gülperi’ye söylemeye karar vermişlerdi. Onlar şehre girerken Gülperi’nin de cenazesi kalkıyordu...        Der Sümmânî tamam oldu muhabbet        Biz varalım siz olasız selamet        Kalktı bu karyeden çekildi kısmet        Göründü gözüme yol yavaş yavaş